สติปัฏฐาน ๔  หมายถึง   ฐาน หรือที่ตั้งอันเป็นที่รองรับของการกำหนดสติอย่างประเสริฐ เพราะเป็นการตามระลึกรู้อารมณ์ปรมัตถ์ (รูป-นาม) ที่เกิดขึ้นตามฐาน ซึ่งมี ๔ ฐานด้วยกัน คือ กาย เวทนา จิต และธรรม ผู้ใดที่มีการปฏิบัติเป็นไปอย่างถูกต้องตามหลักของสติปัฏฐาน ย่อมเป็นเหตุให้เกิดวิปัสสนาปัญญา อันเป็นปัญญาที่เข้าถึงสภาวธรรมของไตรลักษณ์ คือ อนิจจัง ทุกขัง อนัตตาได้ในที่สุด ทั้งนี้เพราะการปฏิบัติสติปัฏฐาน ๔ สามารถทำลายวิปลาสธรรม ๔ ประการได้ คือ

•  

• ๑. กายานุปัสสนาสติปัฏฐาน – การมีสติตามดูรู้เท่าทันกายและเรื่องทางกายมีหลักการดังนี้

  •   .๑ อานาปานสติ คือ ไปในที่เงียบสงัด นั่งขัดสมาธิ ตั้งสติกำหนดลมหายใจ เข้า-ออก

  • .  ๒ กำหนดอิริยาบถ คือ เมื่อยืน เดิน นั่ง นอนหรือร่างกายอยู่ในอาการอย่างไร ก็รู้ชัดในอาการที่เป็นอยู่

  • .  ๓ สัมปชัญญะ คือ   การมีความรู้เท่าทันในการกระทำทุกอย่างและความเคลื่อนไหวทุกอย่าง เช่น การเหยียดมือ การเหลียวมอง กิน ดื่ม

  • .๔ ปฏิกูลมนสิการ คือ พิจารณาร่างกายตั้งแต่ศีรษะจรดปลายเท้า

  • .๕ ธาตุมนสิการ คือ พิจารณาร่างกายของตนเอง โดยให้เห็นแยะประเภทเป็นธาตุทั้ง ๔ ดิน น้ำ ลม ไฟ

  • .๖ นวสีวถิกา คือ การมองเห็นศพที่อยู่ในสภาพต่างๆ มองเห็นการเปลี่ยนแปลงของศพตั้งแต่ใหม่ไปจนถึงกระดูกผุ

             ๒.   เวทนานุปัสสนาสติปัฏฐาน - การมีสติตามดูรู้ทันเวทนา คือ เมื่อเกิดความรู้สึกสุขก็ดี ทุกข์ก็ดี เฉยๆก็ดี ก็รู้ชัดตามที่เป็นอยู่

            ๓.   จิตตานุปัสสนาสติปัฏฐาน – การมีสติตามรู้เท่าทันจิต  คือ จิตของตนขณะนั้นๆเป็นอย่าง มีราคะ มีโทสะ มีโมหะ ฟุ้งซ่าน ฯลฯ ก็รู้ชัดตามที่มันเป็นอยู่ 

           ๔. ธัมมานุปัสสนาสติปัฏฐาน – การตามดูรู้ทันธรรม คือ

            ๔.๑ นิวรณ์ คือ รู้ชัดในขณะนั้นว่า นิวรณ์ ๕ ได้แก่ กามฉันทะ พยาบาท  ถีนมิทธะ

            ๔.๒ ขันธ์ คือ การกำหนดว่า ขันธ์ ๕ ได้แก่ รูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ

            ๔.๓ อายตนะ คือ รู้ชัดในอายตนะภายใน ได้แก่ ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ

            ๔.๔ โพชฌงค์ คือ รู้ชัดใน โพชฌงค์ ๗ ได้แก่ สติ ธัมมวิจยะ วิริยะปีติ ปัสลัทธิ สมาธิ อุเบกขา

            ๔.๕ อริยสัจ ๔ คือ รู้ชัดในอริยสัจ ๔ แต่ละอย่างๆตามความเป็นจริงว่าคืออะไรเป็นอย่างไร

         

              วิธีการบริหารจิตตามหลักสติปัฏฐาน

       

              การบริหารจิตตามหลักสติปัฏฐานมี ๔ แบบ แต่ในที่นี่จะนำเสนอวิธีการกำหนดลมหายใจเข้าออก วิธีการแบบอานาปานสติ และการเดินจงกลม 

 

        ๑.การกำหนดลมหายใจเข้าออก (อานาปานสติ)

        อานาปานสติ หมายถึง การระลึกหรือการมีสติรู้ลมหายใจเข้า-ออก เป็นวิธีการเจริญสมาธิที่พระพุทธเจ้าทรงสรรเสริญมาก ทรงสนับสนุนให้ปฏิบัติ

     

             วิธีการเจริญสมาธิแบบอานาปานสติ มีดังนี้

      ๑.๑ ขั้นเตรียม ถ้าจะปฏิบัติอย่างจริงจัง ควรหาสถานที่เงียบสงบไม่มีเสียงและอารมณ์อื่นมารบกวน ท่านั่งตั้งกายตรง เอาขาไขว้กันหรือเอาขาขวาทับขวาซ้าย วางมือไว้บนตักชิดท้องน้อย มือขวาทับมือซ้าย

       ๑.๒ ขั้นปฏิบัติ คือ การลงมือกำหนดลมหายใจ

       

                การนับ

           เริ่มแรกกำหนดลมหายใจเข้า-ออก ยาว-สั้น แบ่งเป็น ๒ ตอน คือ ช่วงแรกให้นับช้าๆเรียงลำดับอย่าต่ำกว่า ๕ และอย่าเกิน ๑o นับเป็นคู่ ลมเข้านับ ๑ ลมออกนับ ๑ ลมเข้านับ ๒ ลมออกนับ ๒ ไปเรื่อยครบ ๑o คู่ แล้วย้อนนับคู่ ๕ ใหม่

                                                                                                                                           

 

                                                                                                                                               ๑,๑   ๒,๒  ๓,๓  ๔,๔  ๕,๕

                                                                                                                                         ๑,๑   ๒,๒  ๓,๓  ๔,๔  ๕,๕  ๖,๖

                                                                                                                                  ๑,๑   ๒,๒  ๓,๓  ๔,๔  ๕,๕  ๖,๖  ๗  ,๗

                                                                                                                               ๑,๑   ๒,๒  ๓,๓  ๔,๔  ๕,๕  ๖,๖  ๗  ,๗  ๘,๘

                                                                                                                        ๑,๑   ๒,๒  ๓,๓  ๔,๔  ๕,๕  ๖,๖  ๗  ,๗  ๘,๘  ๙,๙

                                                                                                               ๑,๑   ๒,๒  ๓,๓  ๔,๔  ๕,๕  ๖,๖  ๗  ,๗  ๘,๘  ๙,๙  ๑๐,๑๐

                                                                                                                                               ๑,๑   ๒,๒  ๓,๓  ๔,๔  ๕,๕

                                                                                                                                                                          ฯลฯ

ช่วงสองนับเร็ว คือ เมื่อลมหายใจเข้า-ออก นับเร็วจาก ๑ ถึง ๕ แล้วขึ้น ๑ ถึง ๖ เพิ่มทีละหนึ่งเรื่อยไปจนถึง ๑o แล้วเริ่ม ๑ ถึง ๕ ใหม่

 

 

                                                                                                                                                                  ๑    ๒   ๓   ๔   ๕

                                                                                                                                                              ๑    ๒   ๓   ๔   ๕  ๖

                                                                                                                                                            ๑    ๒   ๓   ๔   ๕  ๖  ๗

                                                                                                                                                         ๑    ๒   ๓   ๔   ๕  ๖  ๗  ๘

                                                                                                                                                    ๑    ๒   ๓   ๔   ๕  ๖  ๗  ๘  ๙

                                                                                                                                                 ๑    ๒   ๓   ๔   ๕  ๖  ๗  ๘  ๙  ๑๐

 

 

       ๑.๓ ขั้นติดตาม เมื่อสติอยู่กับลมหายใจเข้า-ออก ให้หยุดนับแล้วใช้ลมหายใจไม่ให้ขาดระยะ โดยใช้สติติดตามอยู่ตรงจุดที่ลมกระทบ จนในที่สุดจะเกิดสมาธิ

         

                ๒.การเดินจงกรม คือ การเดินกลับไปกลับมาอย่างมีสติ ประโยชน์ของการเดินจงกรมคือช่วยปรับสมดุลในร่างกาย เพราะหากนั่งสมาธิอย่างเดียวไม่เปลี่ยนอิริยาบถเลย ผู้นั่งอาจง่วงหาวนอนได้ ควรเลือกหาสถานที่ที่เหมาะ เช่น เป็นพื้นที่โลก  ไม่ขรุขระ

 

 

 

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

               

 

               วิธีการเดินจงกรม

 

          ลำดับที่ ๑ ขวาย่างหนอ ซ้ายย่างหนอ
          ลำดับที่ ๒ ยกหนอ เหยียบหนอ
          ลำดับที่ ๓ ยกหนอ ย่างหนอ เหยียบหนอ
          ลำดับที่ ๔ ยกส้นหนอ ยกหนอ ย่างหนอ เหยียบหนอ
          ลำดับที่ ๕ ยกส้นหนอ ยกหนอ ย่างหนอ ลงหนอ ถูกหนอ
          ลำดับที่ ๖ ยกส้นหนอ ยกหนอ ย่างหนอ ลงหนอ ถูกหนอ กดหนอ